1. فاتحه (گشاینده)

چون قرآن با این سوره شروع می‌شود و این سوره آغازگر قرآن است، «فاتحه» نامیده شده است. و بخاطر حمد وستایشی که در این سوره از خداوند به عمل آمده نام دیگرش سوره «حمد» است. و نیز به نام «شکر» و«وافیه» و«نور» هم از آن یاد می‌شود. نام دیگرش «سبع المثانی» است ونیز «امّ الکتاب». امام صادق (ع) فرموده است:

سوره‌ای است که اولش ستایش، وسطش اخلاص وآخرش نیایش است. (تفسیر برهان ج 1 ص42).

این سوره 7 آیه دارد و در سال سوم بعثت آمده و چهل و سومین سوره است که در نازل شده است. بعضی هم این سوره را اولین سوره دانسته‌اند.

2. بقره (گاوماده)

درآیات 67 تا 73 این سوره داستان فرمان خدا به بنی اسرائیل، مبنی بر کشتن وذبح کردن گاو، بیان شده است. این سوره کلاً در مورد مؤمنین ومشرکین ومنافقین وخلقت آدم و بدعتهای اهل کتاب و ماجراهای موسی و بنی اسرائیل و بنای کعبه توسط حضرت ابراهیم ونعمتهای خداوند ومسائل قصاص ووصیت قتال با مشرکین و نکاح و طلاق و ربا ومجادله ابراهیم با مشرکین بر سر اعتقاد به توحید و تغییر قبله و احکامی از حج وارث و روزه و... می‌باشد.آیة الکرسی، آیه 255 این سوره است.

286آیه دارد و بیشتر آیاتش در مدینه و پس از هجرت نازل شده است.

3. آل‏ِعِمران

عمران پدر حضرت مریم بود. خاندان عمران عبارت می‌شود از عمران و همسرش و مریم.

درآیه 33 می‌خوانیم:

«خداوند،آدم وآل ابراهیم وآل عمران را بر جهانیان برگزید.»

در این سوره، که 200 آیه دارد و در سال سوم هجرت در مدینه نازل شده است از توحید ومقاومت در برابر دشمنان و مردم شناسی و در رابطه با جنگ بدر و ا’حد و زندگی مسلمین در آن فراز و نشیبها، سخن می‌گوید. در بخشی هم ولادت مریم و عیسی و نصاری و مجادله با اهل کتاب یهودیان هم سخن بمیان آمده است و در کل، بشارتی برای اصحاب پیامبر است.

4. نساء (زنان)

در قسمتهائی از این سوره، مسائل و احکامی درباره ازدواج با زنان و حقوق آنان و روابط خانوادگی و حل اختلافات و مسئله ارث و طلاق و... بیان شده است. از آیه 136 به بعد، تشریح روحیات منافقین است.

از موضوعات دیگر این سوره، احکام نماز و جهاد و هجرت و شهادات و تجارت، حالات اهل کتاب و همچنین شئون جامعه بنا می‌شود. و دستورات اجتماعی اسلام در این سوره ذکر شده است.

این سوره در مدینه و پس از هجرت نازل شده است و 176 آیه دارد.

5. مائده (سفره وخوان غذا)

در آیه 112 تا 115 حواریون و پیروان عیسی (ع) از او درخواست می‌کنند که برای اطمینان بیشتر، خداوند می‌خواهد که: «پروردگارا! برای ما غذائی ازآسمان نازل کن تا برای اول وآخر ما عید باشد و نشانه‌ای از تو...».

نام دیگر سوره، «عقود» است. این سوره دارای 120آیه است و پس از هجرت، در مدینه جزء آخرین سوره‌هائی است که نازل شده و عمدتاً تأکید آیاتش بربنای اجتماعی اسلامی،

بر پایه بینش توحیدی و مبارزه با خرافات و شرکها و تاسیس روابط صحیح اجتماعی و احکام حلال و حرام می‌باشد. حرمت شراب و قمار، در آیه 90 آمده است.

و از این رهگذر، مسائلی از عهد و پیمان و حدود و قصاص و داستانهائی از هابیل و قابیل و از بنی اسرائیل نیز بیان شده است، که در زمینه مسائل حقوقی و جزائی می‌باشد. مطالب مربوط به غدیر خم در آیات 3 و 67 بیان شده است.

6. انعام (احشام وچهارپایان)

در قسمتهائی از آیات 136 تا 144 عقائد و رسوم و سنت های جاهلی را درباره گاو وگوسفند و شتر و بز و قربانی و گوشت آن بیان کرده و در اصلاح عقائد انحرافی آنان در مورد این حیوانات کوشیده است.

تلاش همیشگی قرآن در اصلاح «عقیده» انسان بخصوص در مورد الوهیت وعبودیت، این سوره روشن است و در همین باره به مسائلی از قبیل توحید و نبوت و معاد و احتجاج با مشرکین و برخی وظائف شرعی پرداخته است.

این سوره 165آیه دارد و جزء6 آیه، بقیه در مکه و قبل از هجرت نازل شده است و بنا به نقلی آیات20،23،91،93،114،140،151،152،153، از این سوره، مکی است. این سوره پس از سوره «حجر» نازل شده است.

7. اعراف (جائی است میان بهشت وجهنم)

در آیات 45 تا 48 از گروهی که در قیامت، در اعراف خواهند بود یاد می‌کند و از خطاب‌های آنان با اهل بهشت، در رابطه با اعمال و پاداش‌ها سخن می‌گوید. بنا به تفسیری هم، این اصحاب اعراف، ممکن است ائمه باشند که در حدیث است که:

 «نحن الاعراف»- ما اعرافیم که یاران خود را می‌شناسیم و هر کس که ما را بشناسد و ما او را بشناسیم وارد بهشت می‌شود. (تفسیر البرهان ‌ج 2 ص 17).

این سوره، بیشتر روی سخن با مشرکین دارد و نیز مومنین، و از سرنوشت انسان‌ها در طول تاریخ در رابطه با وفا به عهد خدائی و نیز فرجام کار انسان‌ها درآخرت، و عذاب و پاداش و عرش و ساعت و قرآن و... سخن می‌گوید و از آیه 148 به بعد، اشاره به رجعتی که در قوم موسی به صورت گوساله پرستی پیدا شد می‌کند. خطاب «یا بنی‌آدم» چندین بار تکرار شده و لحنِ هشدار دهنده دارد. این سوره در مکه و قبل از هجرت نازل شده و 206 آیه دارد.

8. اَنفال (منابع و ثروت‌های‌عمومی‌ در طبیعت)

در نخستین آیه در سوره، حکم ثروت‌های عمومی و اینکه ازآنِ کیست و چگونه و در چه راهی مصرف می‌شود بیان شده است این سوره به نام «بدر»هم گفته شده زیرا پس از هجرت به مدینه و وقوع جنگ بدر در ماه رمضان، این سوره در سال دوم هجری نازل شده است ومتضمن مسائلی مربوط به جهاد و غنائم و انفال و هجرت می‌باشد و به تعبیر امام باقر وامام صادق که برآنان وارد شده است.

نزول این سوره پس از اولین حرکت مسلحانه مسلمانان (جنگ بدر) در خور تامل و دقت است. به جمع بندی نقاط قوت وضعف و ارزیابی عمل مسلمین پرداخته و رهنمودهای متناسبی می‌دهد.

این سوره 75 آیه دارد و نودوسومین سوره ایست که نازل شده است.

9. توبه (بازگشت)

در آیه 2 سخن از این است که اگر مشرکان از راه کج و انحرافی خویش بازگردند و حق را بپذیرند به نفع آنهاست. این سوره، بخصوص در40 آیه اول، اعلام جنگ با مشرکین و منافقین و اولتیماتوم با آنهاست و (آخرین حرف) ها را با آنها می‌زند. و بخاطر همین لحن حاد، بدون «بسم الله الرحمن الرحیم» شروع می‌شود. از آخرین سوره‌های نازل شده در سال هشتم هجری و به روایتی در سال نهم در مدینه است و از نظر ترسیم خط مشی حکومت و روش سیاسی اسلام، در روابط و عمل‌ها، اهمیت خاصی دارد.

روحیه شهادت طلبی مسلمین و رسیدن به «احدی الحسنیین» در آیه 52 مطرح شده است و در آیه 107ماجرای مسجد ضرار و توطئه منافقین بیان گردیده است.

10. یونُس (نام یکی از پیامبران)

در این سوره که 109 آیه دارد و در مکه نازل شده، علاوه بر یادی از یونس پیامبر، مسائلی در مورد توحید و رسالت انبیاء و سرگذشت امتهای گذشته به میان آمده است. که قوت قلبی برای مسلمین است و عبرتی است برای مخالفان عنود و سرکش. بخصوص سرگذشت هلاکت بار فرعون و سپاه او و غرق شدنشان.

11. هود (نام یکی از پیامبران)

علاوه بر یادی که از هود- پیامبرقوم عاد- در آیات 50 تا60 شده است، این سوره مشتمل بر معارف الهی و احکام وعبادات، وآغاز و فرجام خلقت می‌باشد و از آیه 25 تا 45 سرگذشت صالح و لوط و شعیب و موسی نقل شده است.

این سوره 123آیه دارد و در سال 9 بعثت در مکه نازل شده است. پیامبر فرمود: سوره هود مرا پیر کرد. این بخاطر آیه    112 است که خدا دستور به استقامت می‌دهد.

12. یوسُف (نام یکی از پیغمبران)

این سوره که 111آیه دارد و در سال یازدهم بعثت در مکه نازل، پس از سوره هود نازل شده سرگذشت عبرت آموز یوسف پسر یعقوب پیامبر را به تفصیل، بیان می‌کند و درآیات آخر، یادی مجدد از دعوت انبیاء و موضعگیری مخالفان و پیروزی و نصرت نهائی خداوند به عمل می‌‌آید تا مومنین، به راه خویش دلگرم‌تر شوند. در بعضی احادیث آمده که چون در این سوره فتنه‌گری زلیخا و غیر او آمده به زنان یاد ندهید و بجای آن سوره «نور» یادشان دهید که سرشار از مواعظ و احکام حجاب است. (از علی (ع) تفسیرالبرهان‌ ج 2 ص 242).

13. رَعد (غرش‌آسمان و ابر)

در آیات 12 و 13 سخنانی درباره رعد و برق و مصاعقه،آمده و از این پدیده‌های طبیعی بعنوان مظهری از قدرت و رحمت خداوند یاد شده است. اینها هم در مسیر کلی سوره که از توحید و خلقت و بعثت و راه و بیراهه و... بحث می‌کند می‌باشد.

ازآیه 14 به بعد محور سخن، حالت پذیرش حق یا انکار آن است ونتایج خوب حق پذیری وپای بندی به تعهدات در مقابل خداوند را بیان می‌کند و اینکه پیروزی نهائی ازآن طرفداران دین خداست.

این سوره که 43 آیه دارد در اواخر سال 6 هجری در مدینه بعد از سوره محمّد نازل شده است.

14. ابراهیم (نام یکی از انبیاء)

در آیات 37 تا 42 این سوره، از دعوت و دعای این بنیانگذار توحید، ابراهیم بت شکن یاد می‌کند و در آیات دیگر مطالبی از رسالت و توحید و توصیف آخرت بیان شده است. در این سوره اشاره‌ای هم به سرگذشت اقوام بنی اسرائیل و عاد و ثمود دارد و سرنوشت شوم تکذیب کنندگان را یادآوری می‌کند، بعد از سوره نوح، در مکه، قبل از هجرت نازل شده است، به استثنای بعضی آیات و 52 آیه دارد.

15. حِجر (نام سرزمین قوم ثمود)

حجر، نام سرزمینی بین مدینه و شام بود که قوم ثمود آنجا می‌زیستند و خداوند، حضرت «صالح» را برای هدایت مردم آن فرستاد.

درآیه 80 خداوند از تکذیب این قوم نسبت به پیامبران و سرانجام شومشان که دچار عذاب شدند یاد می‌کند.

داستانهای تنذیری و سرگذشت اقوام دیگر دررابطه با نبوت، از مطالب دیگر این سوره است. در چند آیه هم از خلقت اولیه آدم و دشمنی ابلیس با انسان و برنامه‌های اغواگرانه‌اش بحث شده است.

پنجاه و چهارمین سوره ایست که قبل از هجرت، در سال چهارم بعثت در مکه نازل شده و 99آیه دارد.

16. نَحل (زنبور عسل)

زنبور عسل و خانه سازی آن در کوه وکوخ و تهیه عسل از میوه‌ و گلها و شفابخش بودن عسل در آیه 68 و 69 این سوره بیان شده و الهام خدائی به زنبور در این تدبیرها و نقشه‌ها ذکر شده است.

نعمتهای فراوان زمینی وآسمانی خدا از قبیل دریا و کشتی، ماهیها، جواهرات دریائی، روشنائی ستارگان، باران، چهارپایان و همچنین از مسئله وحی، بعثت، قیامت، بطلان عقاید مشرکین، کیفر اقوام و... از دیگر موضوعات این سوره است. بهمین جهت نام دیگرش «نِعَم» (نعمتها) است. در این سوره، همچنین به بعضی از عادات و رسوم جاهلی هم اشاره و ازآنها مذمت شده است.

این سوره در مکه بعد از سوره کهف (و قسمتی هم در مدینه) نازل شده و 128آیه دارد.

17. اسراء (حرکت شبانه)

آغاز سوره اشاره به حرکت و سیر شبانه پیامبر از مکه تا مسجد الاقصی به قدرت الهی شده است. این حرکت، مقدمه معراج بزرگ پیامبر به آسمانها بود و مرزی از حرکت صعودی انسان در مسیر تکامل. نام دیگر این سوره «سبحان» است.

سرگذشت بنی اسرائیل و ضعف و قوت و پیروزی و شکست آنان، به عنوان مایه عبرتی برای مسلمانان در این سوره بیان شده است. بهمین علت، نام دیگر این سوره، «بنی اسرائیل» است. در این سوره چند نکته اخلاقی (اخلاق خانواده و اجتماع) هم مطرح شده است. بهانه گیری‌های مشرکین در نپذیرفتن دعوت قرآن در بخش پایانی سوره بیان گشته است.

سوره اسراء 111 آیه دارد و در مکه در حدود سال 8 بعثت نازل شده است.

18. کَهف (غار)

داستان اصحاب کهف،آن غارنشینان یکتاپرستی که از نظام شرک آلود «دقیانوس» به غار پناهنده شدند و پس از 309 سال خواب درآن غار پس از تغییر نظام و زوال دقیانوس، به شهر برگشتند. به آیات 9 تا 26 رجوع کنید. داستان ذوالقرنین و مسافرت موسی با خضر، از فرازهای مهم دیگر این سوره است و در هر سه داستان شگفت این سوره، قدرت اعجازگر خدائی مشهود است. تباهی کار کافران و پاداش بزرگ صالحان در بهشت، از مطالب پایانی این سوره است.

دارای 110 آیه است و در مکه قبل از هجرت نازل شده است. در حدیث است: هر که آیه آخر این سوره را هنگام خواب بخواند در هر ساعتی که بخوابد بیدار می‌شود. و در حدیثی دیگر آمده: هرکس هر شب جمعه این سوره را بخواند مرگش شهادت خواهد بود و در قیامت، با شهداء برانگیخته خواهد شد. (تفسیرالبرهان ج 2 ص 455).

19. مریم (مادر حضرت عیسی)

در این سوره داستان مریم و ولادت عیسی (ع) و یادی از انبیاء دیگر وآیاتی مربوط به دین وآخرت و توحید و شرک بیان شده است. گیرائی و جذبه این سوره، حتی پادشاه مسیحی حبشه را هم تحت تأثیر قرار داد وقتی که جعفر بن ابیطالب قسمتی از آن را خواند. در پایان سوره، باز هم اشاره‌ای شده به نهایت امر متقین و مجرمین که بهشت و جهنم است.

در مکه قبل از هجرت و بعد از هجرت و بعد از سوره فاطر نازل شده. دارای 98 آیه می‌باشد.

20. طه (رمزی است خطاب به پیامبر اسلام)

در این سوره، خطاب به پبامبر اکرم، داستان شگفت موسی و برخوردش را با فرعون و جادوگران و شیوه انحرافی سامری را در حرکت ارتجاعی او در جامعه بسوی شرک و نجات قوم بنی اسرائیل از چنگ نظام فرعونی را بیان کرده تا دلگرمی پیامبر و آموزش مسلمین فراهم آید. در قسمت آخر سوره از فرمان سجده بر آدم و اغوای ابلیس و هبوط و خروج آدم از بهشت یاد شده است.

از سوره‌های مکی است و 135آیه دارد. و به نام سوره «حکیم» هم یاد شده است و نام دیگرش هم سوره «کلیم» است.

ادامه دارد.